ΑΡΧΑΙΑ ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΘΑΣΟΥ: Από τα έγκατα της γης στα μεγαλύτερα μνημεία της ιστορίας

Eltrak banner ad

ΑΜΦΙΠΟΛΗ: Τι «λένε» τα μάρμαρα της Θάσου για την χρονολόγηση του τάφου

Τα αρχαία λατομεία μαρμάρου εξύψωσαν τη φήμη του κατάφυτου νησιού του βορειοανατολικού Αιγαίου και «έντυσαν» τα σπουδαιότερα μνημεία της αρχαιότητας.

Stonetech banner ad
Stonetech banner ad

Του Νεκτάριου Σίσκογλου

Ακούγοντας κάποιον να προφέρει το όνομά του πιστεύεις πως έχει ιταλική καταγωγή. Η σελίδα του στο facebook είναι γεμάτη από αναπαραστάσεις αρχαίων μνημείων που ο ίδιος σχεδιάζει. Ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1969 και την ερωτεύτηκε κεραυνοβόλα. Επισκέφθηκε τη Θάσο το 1980 αναζητώντας τα μεταλλεία χρυσού που αναφέρει ο Ηρόδοτος και όταν το πανεπιστήμιο όπου εργάζονταν αρνήθηκε να του δώσει άδεια άνευ αποδοχών αυτός εγκαταστάθηκε μόνιμα στο νησί συνεχίζοντας την έρευνά του.

Σήμερα, έχοντας συμπληρώσει το 67ο έτος της ηλικίας του ο πληθωρικός Tony Kozelj με καταγωγή από τη Δαλματία έχει κάθε λόγο να περηφανεύεται ότι μαζί με τον γάλλο αρχαιολόγο Άρθουρ Μίλερ ανακάλυψαν πρώτοι τα αρχαία μεταλλεία χρυσού της Θάσου που αναφέρει ο Ηρόδοτος σε πολλά βιβλία του και είναι ένας από τους λιγοστούς αρχαιολόγους που ερεύνησε  και μελέτησε συστηματικά την ιστορική διαδρομή των αρχαίων λατομείων μαρμάρου στο  πανέμορφο και κατάφυτο βορειοελλαδίτικο νησί της Θάσου.

Η ανασκαφή στο λόφο Καστά της Αμφίπολης στάθηκε αφορμή για να φωτιστεί το επιστημονικό έργο του περισσότερο απ’ ότι ο ίδιος είχε συνηθίσει τα τελευταία χρόνια με την ιδιότητα του αρχαιολόγου και αρχιτέκτονα μηχανικού της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών. Πολύτιμος συνεργάτης και συνοδοιπόρος στο 40χρονο ερευνητικό του ταξίδι η σύντροφος της ζωής του Manuela Wurch – Kozelj επίσης αρχιτέκτων μηχανικός που εργάζεται στη Θάσο για λογαριασμό της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών.

Η συνάντηση μαζί τους μια πραγματική εμπειρία. Όταν τους ζητήθηκε να μας μιλήσουν το έκαναν υπό έναν άτυπο «όρο», να αποκατασταθεί η ιστορική πραγματικότητα της προέλευσης των μαρμάρων από το οποίο είναι κατασκευασμένο το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης.

thasos02
Ο αρχιτέκτων μηχανικός και αρχαιολόγος Tony Kozelj στο γραφείο του στο κτίριο της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στη Θάσο

Στο μικρό και απέριττο νεοκλασικό κτίσμα που στεγάζει τα γραφεία της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, δίπλα στα ερείπια του αρχαίου ωδείου, το γραφείο του Tony Kozelj είναι κυριολεκτικά πνιγμένο μέσα σε εκατοντάδες βιβλία, χάρτες, συγγράμματα, τοπογραφικά σχέδια, χειρόγραφα σημειώματα και φωτογραφίες.

Μας καλωσορίζει εγκάρδια, μιλάει αρκετά καλά την ελληνική γλώσσα και με το διαπεραστικό βλέμμα που τον χαρακτηρίζει αρχίζει ν’ παρουσιάζει τη μοναδική ιστορική διαδρομή των φημισμένων λατομείων λευκού μαρμάρου που έκαναν ξακουστό το νησί.

Η παρέμβαση της Manuela Wurch – Kozelj ήταν καθοριστική για να συνεχιστεί η κουβέντα και σχετίζονταν με τον άτυπο «όρο» που τέθηκε εξαρχής περί αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας. «Ακούω τόσο καιρό για το λευκό μάρμαρο της Θάσου που εξορύσσονταν στις Αλυκές», σημειώνει με έμφαση και συνεχίζει, «όσοι το υποστηρίζουν αυτό έχουν μεγάλη άγνοια. Όσο και να ψάξουν λευκό μάρμαρο δεν πρόκειται να βρουν στις Αλυκές. Το λατομείο στις Αλυκές που βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού έβγαζε μόνο γκρίζο μάρμαρο το οποίο χρησιμοποιούνταν κατά κύριο λόγο από τους βυζαντινούς που δεν τους άρεσε  καθόλου το λευκό. Τα λατομεία στη Σαλιάρα – Βαθύ, στο ακρωτήρι Φανάρι και στην Αγία Βαρβάρα που βρίσκονται βορειοδυτικά της Θάσου έβγαζαν το φημισμένο λευκό μάρμαρο που χρησιμοποιούνταν από Έλληνες και Ρωμαίους».

Μέχρι σήμερα  ακόμα το φημισμένο λευκό μάρμαρο της Θάσου, που στο μεγαλύτερο μέρος του εξάγεται στις χώρες της Ευρώπης και της Ανατολής, εξορύσσεται στα νέα λατομεία που υπάρχουν στη βόρεια πλευρά του νησιού.

Ο Tony Kozelj με τη σύντροφό του και πολύτιμο συνεργάτη στο σημαντικό ερευνητικό του έργο Manuela Wurch – Kozelj
Ο Tony Kozelj με τη σύντροφό του και πολύτιμο συνεργάτη στο σημαντικό ερευνητικό του έργο Manuela Wurch – Kozelj

Η μεγάλη ανακάλυψη των Παρίων

Ο Tony Kozelj υπογραμμίζει ότι ο φυσικός και ορυκτός πλούτος της Θάσου έγινε γνωστός όταν το νησί έγινε αποικία των Πάριων που τον 7οιαιώνα π.Χ και πιο συγκεκριμένα το 680 π.Χ. έφτασαν μέχρι το νησί και βρήκαν εκεί ότι δεν είχε το δικό του νησί. Βρήκαν μάρμαρο, χρυσό, αμπέλια και ξυλεία. «Οι Πάριοι», σημειώνει «ήταν άριστοι ναύτες. Συνολικά 1000 άτομα με τρία πλοία ξεκίνησαν από τη Πάρο για το μακρινό ταξίδι φτάνοντας μέχρι τη Θάσο. Την ίδια εποχή μια άλλη αποστολή Παρίων φτάνει μέχρι τη Δαλματία. Δεν είναι διόλου τυχαίο λοιπόν που τα νησιά της Δαλματίας οφείλουν την ονομασία τους στους Πάριους, αφού αυτοί ήταν οι πρώτοι κάτοικοι τους».

Εκτός της ποιότητας του μαρμάρου της Θάσου το στοιχείο εκείνο που έκανε το νησί να προτιμάται ιδιαίτερα είναι ότι τα περισσότερα λατομεία βρίσκονταν δίπλα στη θάλασσα. Το γεγονός αυτό ήταν καταλυτικής σημασίας για την οικονομική ανάπτυξη του νησιού και τη διάδοση του λευκού μάρμαρου. «Και αλλού στην Ελλάδα υπήρχε λευκό μάρμαρο στην αρχαιότητα», τονίζει ο κ. Kozelj αλλά ήταν αδύνατον να εξορυχθεί καθώς βρίσκονταν μέσα στα βουνά. Η έλλειψη υποδομών, το τεράστιο οικονομικό κόστος και οι ανυπέρβλητες τεχνικές δυσκολίες της εποχής εκείνης καθιστούσαν την εξόρυξή του αδύνατη. Η ύπαρξη των λατομείων διπλά στη θάλασσα βοήθησαν ώστε το μάρμαρο της Θάσου να διαδοθεί εύκολα και γρήγορα. Σήμερα, με βεβαιότητα όλοι υποστηρίζουμε ότι το μάρμαρο από το οποίο είναι κατασκευασμένο το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης προέρχεται από τη Θάσο. Δεν θα μπορούσε να έρθει από πουθενά αλλού όταν το νησί της Θάσου είναι τόσο κοντά και η μεταφορά του διά θαλάσσης αρκετά εύκολη, πάντα βέβαια με τα δεδομένα της εποχής στην οποία αναφερόμαστε».

Εξόρυξη μονολιθικού κίονα που εγκαταλείφτηκε στο λατομείο στις Αλυκές
Εξόρυξη μονολιθικού κίονα που εγκαταλείφτηκε στο λατομείο στις Αλυκές

Το χρώμα στα μάρμαρα

Στην ελληνιστική και αρχαϊκή εποχή οι χτίστες χρησιμοποίησαν περισσότερο λευκά μάρμαρα επειδή η επιφάνειά τους μετά το χτίσιμο έπρεπε να βαφτεί με διάφορα χρώματα, το ίδιο οι κολώνες, τα γλυπτά και άλλα είδη. Όλο και περισσότερο λοιπόν αρχίζουν να χρησιμοποιούν χρωματιστά μάρμαρα και πορφύρα για εσωτερικούς χώρους όπως στη Θόλο της Επιδαύρου που κτίστηκε με λευκό μάρμαρο εξωτερικά, μαύρο μάρμαρο εσωτερικά και πολύχρωμο στα δάπεδό της. Δεν είναι λοιπόν διόλου τυχαίο που στην ανασκαφή της Αμφίπολης οι αρχαιολόγοι βρήκαν πολλά τμήματα μαρμάρινων επιφανειών αλλά και μέρη της γλυπτής διακόσμησης να είναι χρωματισμένα μες κόκκινο και μπλε χρώμα.

Στη ρωμαϊκή εποχή σημειώνει ο κ. Kozelj η διακόσμηση πήρε μια άλλη γραμμή. Γίνεται αναζήτηση για πολύχρωμα μάρμαρα σε όλη την αυτοκρατορία. Έτσι, ανοίγουν καινούργια λατομεία όπως στην Εύβοια για το πράσινο μάρμαρο το ονομαζόμενο και «τσιπολίνο», το όμορφο «παβονατζέτο» και το «πορτασάντα» στη Χίο.

Οι τρεις φάσεις εξόρυξης

Σχεδιαστική αναπαράσταση ανυψωτικής μηχανής που φορτώνει τους όγκους μαρμάρων στο πλοίο
Σχεδιαστική αναπαράσταση ανυψωτικής μηχανής που φορτώνει τους όγκους μαρμάρων στο πλοίο

Από τα πιο αξιοσημείωτα στοιχεία της επιστημονικής έρευνας που διεξήγαγε ο Tony Kozelj αφορά τις ιδιαίτερες τεχνικές εξόρυξης του μαρμάρου, την μεταφορά του και το είδος της παραγωγής.

Η εξόρυξη του μαρμάρου περνούσε από τρεις φάσεις. Στη διάρκεια της πρώτης φάσης, στο λατομείο, η εξόρυξη ενός όγκου μαρμάρου δεν γίνονταν ποτέ χωρίς προσχεδίασμα της παραγωγής του έργου. Εξαρχής οι εργάτες γνώριζαν το πού επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί ο όγκος που θα εξορύσσονταν, αν δηλαδή θα γίνει γλυπτό, αν θα «ντύσει» κάποιον τοίχο, αν θα γίνει κίονας και πολλά άλλα. Ανάλογα με τη χρήση που θα είχε εξορύσσονταν και ο κατάλληλος όγκος.

Η δεύτερη φάση εξελίσσονταν στο εργαστήρι του λατομείου. Εκεί οι γλύπτες και οι σμιλευτές έδιναν στον όγκο την πρώτη φόρμα απομακρύνοντας τα περιττά τμήματα ώστε να γίνει ελαφρύτερος και να βοηθηθεί στη μεταφορά.

Το είδος της παραγωγής μπορεί σήμερα ένας επισκέπτης να το αναγνωρίσει εύκολα από τους όγκους που εγκαταλείφθηκαν στα λατομεία. Είναι εντυπωσιακή η εικόνα ημιτελών γλυπτών ή κάποιου μονολιθικού κίονα που ξεκίνησαν να δουλεύονται δίπλα στα λατομεία αλλά στη συνέχεια για διαφόρους λόγους εγκαταλείφθηκαν και έτσι γίνεται αντιληπτό για ποια χρήση προορίζονταν.

Η τρίτη και τελευταία φάση της επεξεργασίας γίνονταν όταν ο ήδη διαμορφωμένος όγκος μαρμάρου έφτανε στον προορισμό του. Εκεί, επιτόπου, ο γλύπτης ολοκλήρωνε το έργο και του προσέδιδε την οριστική μορφή μου.

Σχεδιαστική αναπαράσταση εργαλείων που χρησιμοποιούνταν για την εξόρυξη μαρμάρου
Σχεδιαστική αναπαράσταση εργαλείων που χρησιμοποιούνταν για την εξόρυξη μαρμάρου

Οι τεχνικές εξόρυξης και επεξεργασίας

Ακόμα πιο εντυπωσιακή ήταν η τεχνική που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή των λεγόμενων κανελούρων στους κίονες, οι αυλακιές δηλαδή που υπάρχουν πάνω στους κίονες. Αρχικά οι γλύπτες στο λατομείο δημιουργούσαν μικρές κανελούρες στην αρχή και στο τέλος του κίονα. Όταν αυτός μεταφέρονταν στην οριστική του θέση ο γλύπτης ένωσε τις πάνω με τις κάτω κανελούρες και στη συνέχεια τοποθετούσε τα κιονόκρανα αφού όμως πρώτα σφυρηλατούσε την κορυφή και τη βάση του κίονα για να υπάρχει τέλεια συγκρότηση. Η τεχνική αυτή ήταν μοναδική και όπως υπογραμμίζει ο κ. Kozelj έκανε κάθε κίονα να είναι μοναδικός, κανένας κίονας δεν ήταν ίδιος με τον άλλο αφού όλοι σκαλίζονταν στο χέρι και ο καθένας είχε τη δική του τέλεια εφαρμογή».

Οι τεχνικές εξόρυξης του μαρμάρου φανερώνουν τη μαεστρία των εργατών της εποχή αλλά κυρίως τη μεγάλη θέλησή και υπομονή να εκμεταλλευτούν με κάθε τρόπο αυτό το πλούσιο ορυκτό πέτρωμα. Για την εξόρυξη ενός όγκου μαρμάρου από το φυσικό βράχο, (αφού πρώτα είχε επιλεγεί το κατάλληλο μέρος και είχαν προσδιοριστεί οι διαστάσεις του όγκου ανάλογα με τη χρήση που θα είχε), οι εργάτες λάξευαν μια περιμετρική αύλακα για ν’ απελευθερώσουν τρεις πλευρές. Στην μπροστινή όψη εκτελούνταν προσεκτικό πελέκημα του όγκου και ανοίγονταν φωλιές για την τοποθέτηση των σφηνών και αβαθείς οπές για την τοποθέτηση των βελονιών. Για την απελευθέρωση του όγκου χτυπούσαν δυνατά με τη βαριά στις σφήνες που τις είχαν τοποθετήσει στις φωλιές και στη συνέχεια πάνω στα βελόνια ώστε να επιτευχθεί η απόσπαση του υλικού σύμφωνα με το πλάτος της λατόμησης του φυσικού βράχου. Έτσι, προκαλούνταν εξάπλωση κυματισμών με τελικό αποτέλεσμα το «σχίσιμο» του όγκου.

Μακέτα ανυψωτικής μηχανής
Μακέτα ανυψωτικής μηχανής

Οι ανυψωτικές μηχανές

Η άφθονη ξυλεία που υπήρχε στο νησί της Θάσου συνέβαλε στην κατασκευή ανυψωτικών μηχανών με τη βοήθεια των οποίων μεταφέρονταν οι όγκοι μαρμάρου από το χώρο εξόρυξης, στην πλατφόρμα και εν συνέχεια στο πλοίο που θα τους μετέφερε. «Στην αρχαιότητα», υπογραμμίζει ο κ. Kοzelj «υπήρχαν αρκετοί τύποι ανυψωτικών μηχανών ανάλογα με τις ανάγκες του έργου και του κάθε λατομείου.

Η πιο μικρή μηχανή έχει μανιβέλα που γυρίζει και δυο άτομα που μπορούν να σηκώσουν μέχρι και 120 κιλά. Λίγο πιο δυνατή είναι μια μανιβέλα που γυρίζουν τέσσερα άτομα και σηκώνουν βάρος έως 300 κιλά.

Η μηχανή με τύμπανο που έχει διάμετρο τρία μέτρα λειτουργεί όταν στο εξωτερικό του τυμπάνου περπατούν δυο άτομα και το περιστρέφουν σηκώνοντας βάρος μέχρι 1000 κιλά.

Το απλό βαρούλκο μπορεί να σηκώσει βάρος μέχρι και δυο τόνους, όμως αν στη μηχανή αυτή προστεθεί τύμπανο, τότε το βάρος που μπορεί να σηκώσει φτάνει μέχρι και τους τέσσερεις τόνους.

Οι οργανωμένες κοινωνίες των λατομείων

Τα λατομεία  σύμφωνα με τον Tony Kozelj ήταν κλειστές κοινωνίες που είχαν τη δική τους οργάνωση και λειτουργία. Για τη σκληρή δουλειά όπως ήταν εξόρυξη χρησιμοποιούνταν αιχμάλωτοι πολέμου, σκλάβοι και ισοβίτες. Ο κ. Kozelj επισημαίνει πως ήταν κοινό μυστικό ότι όσοι εργάζονταν στα λατομεία ήταν καταδικασμένοι να πεθάνουν λόγω της σκληρής εργασίας και των κακουχιών.

Στα λατομεία εργάζονταν ένας μεγάλος αριθμός ατόμων που ο καθένας είχε διαφορετική ειδικότητα. Υπήρχαν ξυλουργοί, σχοινοποιεί, σιδεράδες, γλύπτες, που όλοι τους συνέβαλαν στην επεξεργασία του μαρμάρου και την παραγωγή των μαρμάρινων ειδών που παραγγέλνονταν. Στην ελληνιστική εποχή και τα ρωμαϊκά χρόνια μέσα στα λατομεία υπήρχαν εκτός από τις καλύβες για να κοιμούνται οι εργάτες και μικροί ναοί αφιερωμένοι στο Ηρακλή. Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια πολλοί ισοβίτες που εργάζονταν στα λατομεία ήταν χριστιανοί που συνέχιζαν κρυφά την λατρεία τους σκαλίζοντας θρησκευτικά σύμβολα σε μέρη που δεν φαίνονταν εύκολα από τους φρουρούς. Επίσης, κάθε καλά οργανωμένο λατομείο διέθετε πύργους με παρατηρητήρια στα οποία διέμεναν και ελέγχονταν από τους στρατιώτες οι οποίοι επέβλεπαν τη δουλειά των εργατών και φρόντιζαν για την ασφάλεια του λατομείου και κυρίως των μαρμάρινων όγκων που εξορύσσονταν.

Ο χρόνος λειτουργίας των λατομείων

Ανεξάρτητα από τις χρονικές περιόδους που λειτουργούσαν, τα λατομεία διαχωρίζονταν σε προσωρινά και μόνιμα. Το προσωρινό λατομείο ανοίγεται για την πραγματοποίηση μιας ορισμένης παραγγελίας και γενικά βρίσκεται κοντά στο έργο που θα πραγματοποιηθεί. Ένα μόνιμο λατομείο αναγνωρίζεται από τα πολλά ίχνη που αποτελούν αποδείξεις συνεχών εξορύξεων.

Σε κάθε περίπτωση πάντως τα λατομεία μαρμάρου στη Θάσο άκμαζαν όσο ήταν χρήσιμα για τις κατασκευαστικές ανάγκες των αρχόντων που βρίσκονταν στην εξουσία. Έτσι, το λατομείο στις Αλυκές που το χρησιμοποιούσαν κυρίως οι Βυζαντινοί σταμάτησε με παρακμή της αυτοκρατορίας. Ανάλογη ήταν η τύχη και των άλλων λατομείων όπου γίνονταν η εξόρυξη του λευκού μαρμάρου που σταμάτησαν να λειτουργούν με την παρακμή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Παιδεία και ευαισθητοποίηση

Η μακρά και άκρως ενδιαφέρουσα παρουσίαση της ιστορικής διαδρομής των αρχαίων λατομείων μαρμάρου της Θάσου που επιχείρησε ο Tony Kozelj ολοκληρώνεται με μια πικρή διαπίστωση από τον ίδιο: «Η Θάσος διαθέτει τεράστιο ιστορικό θησαυρό που ακόμα δεν έχει βγει στην επιφάνεια και το σημαντικότερο είναι ότι δεν έχει εκτιμηθεί όσο θα έπρεπε από την τοπική κοινωνία του νησιού.  Δεν είναι όλα χρήματα, σίγουρα όμως όλα είναι παιδεία και ευαισθητοποίηση. Μόλις τα πέντε τελευταία χρόνια υπάρχει στενή συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση του νησιού για να προστατευτεί και να αναδεχθεί αυτός ο τεράστιος πολιτιστικός όγκος ευρημάτων που υπάρχουν διάσπαρτα σε όλο το σύγχρονο εμπορικό κέντρο της πρωτεύουσας της Θάσου, το Λιμένα. Ξέρετε κάτι, σε άλλες χώρες βρίσκουν μια πέτρα και την κάνουν μνημείο, δυστυχώς εδώ βρίσκουμε ένα μνημείο και το κάνουμε πέτρα».

«Είναι πολύ παρήγορο και ελπιδοφόρο», συνεχίζει ο κ. Kozelj, «που οι δικές μας προσπάθειες τα τελευταία χρόνια βρήκαν ανταπόκριση στα παιδιά και τους εκπαιδευτικούς. Πριν κάποια χρόνια το να παίζεις δίπλα σε αρχαία ερείπια και γλυπτά ήταν αφορμή απλώς για να καταστραφούν. Σήμερα, η καθημερινή παρουσία των παιδιών και των δασκάλων τους διπλά στα μνημεία είναι αφορμή για ενημέρωση, πληροφόρηση, κατανόηση, για ιστορική έρευνα και αναζήτηση. Τα παιδιά και οι δάσκαλοί τους είναι ευαισθητοποιημένοι. Θέλουν να μάθουν την πλούσια ιστορία του τόπου τους. Θέλουν να γνωρίσουν πως ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα τους πριν από χιλιάδες ή εκατομμύρια χρόνια. Κάποτε, ψάχναμε εμείς τα παιδιά για να τα ενημερώσουμε. Σήμερα, έρχονται και το ζητούν από μόνα τους. Δεν κακίζω κανέναν. Δεν μπορείς να έχεις την απαίτηση από κάποιον που δεν ξέρει να εκτιμήσει, όταν όμως μάθει έχεις την απαίτηση να σεβαστεί και να προσπαθήσει να το διαφυλάξει».

Όσο για τα αρχαία μεταλλεία χρυσού, αυτά είναι η μεγάλη προσωπική πρόκληση του Tony Kozelj. Χρόνια τώρα περιμένει καρτερικά την μεγάλη στιγμή και την κατάλληλη συγκυρία που θα υπάρξουν οι οικονομικοί πόροι ώστε να ξεκινήσει η συστηματική έρευνα και μελέτη των μεταλλείων που είναι σίγουρο ότι θ’ αποκαλύψουν με τη σειρά τους την λαμπρή τροχιά που διέγραψε το νησί της Θάσου στο στερέωμα του ελληνικού ιστορικού γίγνεσθαι.

Άποψη των αρχαίων λατομείων στις Αλυκές
Άποψη των αρχαίων λατομείων στις Αλυκές

Πηγή: www.xronometro.com