Τον τελευταίο καιρό σημειώνεται μία έντονη κινητοποίηση των αρμόδιων φορέων της πολιτείας για το θέμα της ένταξης της αρχαίας και νεότερης μεταλλευτικής Λαυρεωτικής στα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Βέβαια παρακινήθηκαν από συγκεκριμένες ενέργειες όπως η πρόσφατη ενημερωτική επίσκεψη κλιμακίου αντιπροσωπείας του Δήμου Λαυρίου με επικεφαλής τον Δήμαρχο στην αρχαία μεταλλευτική πόλη της Banská Štiavnica της Σλοβακίας, που είναι ήδη εδώ και πολλά χρόνια ενταγμένη στα παγκόσμια μνημεία της UNESCO, άλλα και από το ζωηρό ενδιαφέρον από πάρα πολλούς φίλους και λάτρεις του Λαυρίου, που εκδηλώθηκε με πλήθος από αναρτήσεις σε εξειδικευμένα Blogs στο INTERNET και με επιστολές προς την πολιτική ηγεσία.
Εντός του Ιουλίου 2020 έγινε -επίσης με πρωτοβουλία του Δήμου Λαυρεωτικής- ευρεία σύσκεψη στο Επισκοπείο της Ιεράς Μητρόπολης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, με θέμα την υποβολή της πρότασης υποψηφιότητας αλλά και άλλα ζητήματα σχετικά πάντα με την προβολή και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του Λαυρίου. Στη συνάντηση αυτή, όπου συμμετείχαν και όλα τα συναρμόδια Υπουργεία, η ΕΑΓΜΕ (πρώην ΙΓΜΕ) δεσμεύτηκε να συμβάλει στην διαμόρφωση των απαιτούμενων δεδομένων για την υλοποίηση της πρότασης. Σε συνέχεια, εντός του Ιουλίου, με απόφαση της Δημοτικής Ανώνυμης Εταιρείας Ακίνητων Λαυρεωτικής (Δ.ΑΝ.ΕΤ.Α.Λ) του Δήμου, συστάθηκε Επιτροπή Διατήρησης και Ανάδειξης Γεωπάρκου (Ε.ΔΙ.Α.Γ.Ε.) Λαυρεωτικής, η οποία πρόκειται να αρχίσει άμεσα εργασίες.
Υπενθυμίζεται ότι και παλαιότερα είχαν γίνει αξιόλογες προσπάθειες από διάφορους φορείς όπως το ΙΓΜΕ (νυν ΕΑΓΜΕ) και το Υπουργείο Πολιτισμού για την ένταξη στο παγκόσμιο δίκτυο γεωπάρκων και στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO αντίστοιχα, χωρίς όμως θετική έκβαση.
Εξάλλου σημαντική ήταν και η συμβολή στην ανάδειξη της Λαυρεωτικής μίας μελέτης που έγινε πρόσφατα από μία ομάδα εταιριών με χορηγία του ΣΜΕ και η οποία παραδόθηκε στο Δήμο, με θέμα : «Αξιοποίηση της μεταλλευτικής και πολιτιστικής κληρονομιάς με στόχο την τουριστική ανάπτυξη και την αύξηση της επισκεψιμότητας του δήμου Λαυρεωτικής».
Επίσης στο πρόσφατο διεθνές συνέδριο του ελληνικού ICOMOS (Νοέμβριος 2019) έγινε παρουσίαση από τους συγγραφείς του παρόντος καθώς και διεξοδική συζήτηση για το Λαύριο ως ορόσημο της γεω-μεταλλευτικής βιομηχανικής κληρονομιάς του τόπου μας!
Η πολιτεία από την πλευρά της στοχεύει να αναμορφώσει το Μεταλλευτικό Κώδικα στα σημεία εκείνα που καθιστούν την μεταλλευτική κληρονομιά αφενός επισκέψιμη και αφετέρου επιδεκτική σε εναλλακτικές χρήσεις μετά το πέρας της όποιας μεταλλευτικής δραστηριότητας.
Φαίνεται λοιπον να έχουν ωριμάσει οι συνθήκες για μία ολιστική προσέγγιση του θέματος της ένταξης της γεωλογικής, ορυκτολογικής, ιστορικής, αρχαιολογικής, μεταλλευτικής – μεταλλουργικής, αρχαιο-βιομηχανικής Λαυρεωτικής στα παγκόσμια μνημεία της UNESCO. Είναι σίγουρο ότι το Λαύριο με τον μοναδικό παγκοσμίως πολυδιάστατο χαρακτήρα του, πληροί τα απαιτούμενα πολιτιστικά και φυσικά κριτήρια ένταξης στα πολιτιστικά μνημεία της UNESCO.
Εντούτοις, για να συμβεί αυτό απαιτείται να συνεργαστούν όλοι οι φορείς “γύρω από ένα τραπέζι” ώστε να υποβληθεί ένας ενιαίος και τεκμηριωμένος φάκελος με όλα τα δεδομένα και κυρίως τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του γεω-μεταλλευτικού Λαυρίου. Η πολυθεματική διάσπαση σε πολλούς εμπλεκόμενους φορείς και επιμέρους θεματικές ενότητες δεν πρέπει να αποτελέσει τροχοπέδη, αντιθέτως πρέπει να γίνει εστίαση του στόχου, ανάλυση των επιχειρησιακών βημάτων και άμεση έναρξη υλοποίησής τους
1. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Η αρχαία μεταλλευτική ιστορία του Λαυρίου φαίνεται να αρχίζει να διαδραματίζεται στην περιοχή του Θορικού, μία από τις σημαντικότερες αρχαίες βιομηχανικές περιοχές της Ευρώπης, που βρίσκεται στο βόρεια της πόλης. Το θέατρο του Θορικού (Εικόνα 1) με το ιδιόμορφο ελλειψοειδές του σχήμα, οι μεταλλευτικές στοές που χρονολογούνται από τη 4η – 3η χιλιετία π. Χ, η ονομαζόμενη “Βιομηχανική πόλη” (Industrial quarter) των κλασικών χρόνων με πλήθος οικιών και «πλυντηρίων» εμπλουτισμού μεταλλεύματος, δείχνουν την ύπαρξη μιας πυκνοκατοικημένης και ακμάζουσας πόλης κατά τον 5o και 4ο αι. π. Χ., όπου η κύρια ενασχόληση των κατοίκων ήταν τα μεταλλεία του αργυρούχου μολύβδου. Το σημαντικότερο όμως γεγονός συνέβη γύρω στο 482 π. Χ. ή και παλαιότερα, οπότε εντοπίζονται, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη στην “Αθηναίων Πολιτεία”, τα σημαντικά μολυβδούχα -πλούσια σε άργυρο- κοιτάσματα στην περιοχή “Μαρώνειας”, που οι περισσότεροι ερευνητές υποθέτουν ότι αντιστοιχεί στη σημερινή Καμάριζα (Άγιος Κωνσταντίνος). Αποτέλεσμα ήταν να στραφεί πλέον το ενδιαφέρον των αρχαίων μεταλλευτών Δυτικά της σημερινής πόλης του Λαυρίου. Με τα έσοδα της εκμετάλλευσης του αργύρου του Λαυρίου οι Αθηναίοι δημιούργησαν έναν ισχυρό πολεμικό στόλο από τριήρεις που καταναυμάχησε τους Πέρσες στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και χρηματοδότησαν αργότερα την κατασκευή των αθάνατων μνημείων του Χρυσού αιώνα του Περικλέους. Μολαταύτα, το αρχαίο μεταλλευτικό Λαύριο από το 6ο έως τον 19ο μ. Χ. αι, εγκαταλείφθηκε χάνοντας έτσι όλη την παλαιά του αίγλη.
Η νεότερη μεταλλευτική ιστορία του Λαυρίου αρχίζει στα μέσα περίπου του 19ου αι. όταν ο Έλληνας μεταλλειολόγος – μεταλλουργός Ανδρέας Κορδέλλας επισημαίνει σε έκθεσή του την αξία των αρχαίων καταλοίπων εκμετάλλευσης. Το 1865 η Γαλλο-ιταλική εταιρεία “Hilarion Roux et Cie” που ιδρύθηκε από τον Γαλλο-Ιταλό μεταλλειολόγο και επιχειρηματία J.B. Serpieri, πραγματοποίησε ξανά μετά από πολλούς αιώνες παραγωγή αργυρούχου μόλυβδου και γι’ αυτό, θεωρείται ως γενέθλιο έτος του νεότερου Λαυρίου.
Το 1869 ανακύπτει το “Λαυρεωτικό ζήτημα”, το οποίο περιγράφεται ως “η νομική διαφορά μεταξύ της Γαλλο-ιταλικής εταιρείας και του Ελληνικού Δημοσίου, σχετικά με την κυριότητα των καταλοίπων εξόρυξης”. Συνέπεια ήταν να δημιουργηθεί μία μεγάλη πολιτική κρίση, ακόμα και με παρεμβάσεις των ξένων δυνάμεων, που ξεπεράστηκε με την παρέμβαση του γνωστού μεγαλοτραπεζίτη της εποχής Ανδρέα Συγγρού. Δημιουργήθηκαν τότε δύο μεγάλες εταιρίες η “Ελληνική Εταιρεία Μεταλλουργείων Λαυρίου” (1873-1917) η οποία είχε το δικαίωμα της εκμετάλλευσης των αρχαίων υπολειμμάτων της εξόρυξης των λεγόμενων “εκβολάδων” όπως και των αρχαίων “σκωριών” και η Γαλλο-ελληνική Εταιρεία με την επωνυμία “Μεταλλεία Καμάριζας”(1873-1875) την οποία στη συνέχεα διαδέχθηκε η μακροβιότερη και ισχυρότερη εταιρία “Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου” (Γ.Ε.Μ.Λ) υπό τον J.B. Serpieri”(1875-1982) για την εκμετάλλευση των αργυρομολυβδούχων και ψευδαργυρούχων μεταλλευμάτων του υπεδάφους και την μεταλλουργική τους κατεργασία στη θέση Κυπριανός. Κατά το διάστημα 1982-1992 διαδέχεται την Γαλλική εταιρία η κρατική ΕΜΜΕΛ (Ελληνική Μεταλλευτική Μεταλλουργική Εταιρία Λαυρίου). Τέλος από το 1992 σταματάει κάθε μεταλλευτική και μεταλλουργική δραστηριότητα στο Λαύριο.
Το 1994 το μεταλλουργικό εργοστάσιο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου στον Κυπριανό παραχωρήθηκε στο ΕΜΠ, το οποίο δημιούργησε εκεί το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου (Τ.Π.Π.Λ.), για διαφύλαξη και ανάδειξη της τεχνολογικής κληρονομιάς, την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και τη προσέλκυση για εγκατάσταση εταιρειών σύγχρονης τεχνολογίας και ερευνητικής καινοτομίας.
Κατά το διάστημα από το 7ο-1ο αι. π. Χ. (Κονοφάγος 1980), εκτιμάται ότι παρήχθησαν συνολικά 1.400.000 τόνοι μετάλλου μολύβδου (Pb) και 3.500 τόνοι μετάλλου αργύρου (Ag) αξίας πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ. Ο παραγόμενος άργυρος προοριζόταν κυρίως για κοπή αργυρών νομισμάτων στο νομισματοκοπείο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.
Κατά το διάστημα από το 1865 έως το 1977, η συνολική παραγωγή της νεότερης μεταλλευτικής δραστηριότητας από μεταλλεύματα του Λαυρίου, ανήλθε στο ύψος των 1.375 τόνων σε άργυρο περίπου, που αντιπροσώπευε περίπου το 39 % της αρχαίας παραγωγής αργύρου μετάλλου.
2. ΟΙ ΠΥΛΩΝΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΛΑΥΡΙΟΥ
Μετά την οριστική διακοπή της λειτουργίας των μεταλλείων και μεταλλουργικών μονάδων του Λαυρίου όλη αυτή η συσσωρευμένη ανά τους αιώνες πλούσια μεταλλευτική δραστηριότητα μετουσιώθηκε σε έναν ανεκτίμητης αξίας Πολιτιστικό Θησαυρό που αναμένει την ανάδειξη και αξιοποίησή του.
Οι σημαντικότεροι πυλώνες της πολιτιστικής αυτής κληρονομιάς είναι:
- Ένα πλήθος από εντυπωσιακά μνημεία της αρχαίας μεταλλευτικής δραστηριότητας με τεράστια μνημειακή πυκνότητα και επιστημονική αξία όπως ενδεικτικά: φρέατα, που φθάνουν σε μέγιστο βάθος τα 120μ., δαιδαλώδεις διερευνητικές στοές εκατοντάδων χιλιομέτρων μικρών διαστάσεων (διατομής συνήθως 0,6 τ.μ.), θάλαμοι εκμετάλλευσης με στύλους στήριξης της οροφής με τον ίδιο τρόπο που εφαρμόζεται και στη σύγχρονη μεταλλευτική (rooms and pillars mining method), εγκαταστάσεις πλυντηρίων εμπλουτισμού, ομβροδεξαμενές αποθήκευσης νερού, συστήματα διαχείρισης και ανακύκλωσης του νερού, που είναι απαραίτητο για τον βαρυτομετρικό διαχωρισμό των χρήσιμων αργυρομολυβδούχων ορυκτών, ερείπια καμίνων τήξης για την παραγωγή κράματος μετάλλου αργυρούχου μολύβδου (Ag-Pb). Όλα αυτά συνθέτουν το αρχαίο Τεχνολογικό Θαύμα του Λαυρίου (Βλ. Εικ. 2 και 3).
2. Πέραν των κατεξοχήν μνημείων, ίσως ακόμη μεγαλύτερη είναι η αξία που παρουσιάζει η άυλη πολιτιστική κληρονομιά που μας κληροδότησαν οι αρχαίοι μεταλλευτές, όπως οι μέθοδοι έρευνας, εξόρυξης και επεξεργασίας των χρήσιμων ορυκτών, οι μεταλλευτικές και μεταλλουργικές τεχνικές, το σύστημα οργάνωσης και διοίκησης της μεταλλευτικής δραστηριότητας εκ μέρους της Πολιτείας, η κυριότητα του Δημοσίου όσον αφορά στα μεταλλεία, το σύστημα της μίσθωσης των μεταλλευτικών χώρων σε ιδιώτες με δημοκρατικό τρόπο (δημοπρασίες), η κατηγοριοποίηση των μεταλλευτικών παραχωρήσεων σε δημόσιες και ιδιωτικές, η θέσπιση μεταλλευτικού νόμου κ.α. είναι μερικές μόνον περιπτώσεις της συνεισφοράς των αρχαίων μεταλλευτών στην οργάνωση της μεταλλευτικής οικονομίας της Αθηναϊκής Δημοκρατίας αλλά και στη σύγχρονη μεταλλευτική νομοθεσία του Δυτικού κόσμου.
3. Τα βιομηχανικά μνημεία της νεότερης μεταλλευτικής δραστηριότητας του 19ου και 20ου αι. (Εικόνα 4 ) με τα διασωθέντα κτίρια βιομηχανικής αρχιτεκτονικής εντός του Τεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου (ΤΠΠΛ) του χώρου της πρώην Γαλλικής Εταιρίας Μεταλλείων Λαυρίου (C.F.M.L),τα κτίρια του μηχανουργείου της Ελληνικής Εταιρίας και άλλα νεοκλασικά κτίρια μέσα στην πόλη του Λαυρίου, ή τεχνικά έργα όπως η εμβληματική σκάλα φορτοεκφόρτωσης της Γαλλικής, αποτελούν σπουδαία πολιτιστική κληρονομιά και παρακαταθήκη.
4. Ένα πρόσθετο συγκριτικό πλεονέκτημα της Λαυρεωτικής είναι οι γεώτοποι και τα απαράμιλλης ομορφιάς και ποικιλίας ορυκτά της (Εικόνα 5), που την κάνουν μοναδική παγκοσμίως. Ξεχωρίζουμε το Ρήγμα Αποκόλλησης που αποτελεί έναν, γεώτοπο της Λαυρεωτικής παγκοσμίου επιστημονικού ενδιαφέροντος για την γεωδυναμική του Αιγαιακού χώρου και τη μεταλλογένεση (Skarpelis 2007), που εντοπίζεται σε αρκετές θέσεις στην επιφάνεια αλλά με μία ιδιαίτερα εντυπωσιακή εμφάνιση στη στοά “80” της περιοχής της Πλάκας Λαυρεωτικής, που θα πρέπει να συντηρηθεί και να γίνει επισκέψιμη.
Δεν πρέπει να παραλειφθούν βέβαια, τα πιο εντυπωσιακά αξιοθέατα στο Λαύριο με μεγάλη επισκεψιμότητα και με επιμορφωτική διάσταση, τα δύο ορυκτολογικά μουσεία στο Λαύριο και στον Άγιο Κωνσταντίνο (Καμάριζα) που στεγάζονται σε λιθόκτιστα κτίρια του 19ου αι. Εκεί εκτίθενται μία πλειάδα ορυκτών συλλεκτικού και μουσειακού ενδιαφέροντος τα οποία είναι περιζήτητα λόγω των χρωματικών αποχρώσεων, της κρυσταλλικότητας και της σπανιότητάς τους ορισμένων από αυτά, καθώς επίσης και εργαλεία εξόρυξης, μεταλλικά προϊόντα παραγωγής όπως και πληροφοριακά στοιχεία της διαχρονικής μεταλλευτικής δραστηριότητας και των συνδικαλιστικών αγώνων των μεταλλωρύχων.
3. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Βουρλάκος, Ν., & Φίτρος, Μ., 2018: Τα Ορυκτά της Λαυρεωτικής. Ε. ΜΕ.Λ.
Δερμάτης, Γ. Ν.,2003: Λαύρειο το μαύρο φως. Η μεταλλευτική και μεταλλουργική βιομηχανία στο Λαύρειο 1860-1917. Ελληνική και Ευρωπαϊκή διάσταση. Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρείου.
Κακαβογιάννης, Ε., 2005: Μέταλλα Εργάσιμα και Συγκεχωρημένα. Η οργάνωση της εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου της Λαυρεωτικής από την Αθηναϊκή Δημοκρατία. ΥΠΠΟ . Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ. 90.
Κατσάρος, Η. & Μπίτζιος , Δ., 2020: Ονειρευόμαστε μια οργανωμένη και ασφαλή υπόγεια περιήγηση στη μεταλλευτική στοά “80” στην Πλάκα της Λαυρεωτικής https://www.oryktosploutos.net/2020/02/80.html?fbclid=IwAR2dNMlvRnfAPzJSE3n7yLrVJuTytOKHxMeDZWzYi8iDlBYhADRT0t3MY44
Κονοφάγος Κ., 1980: Το αρχαίο Λαύριο και η ελληνική τεχνική παραγωγής του αργύρου, Αθήνα.
Κωνσταντινίδης , Δ., και Μπίτζιος Δ., 2020: Το αρχαίο και νεότερο Μεταλλευτικό Λαύριο. Εφημερίδα “Φιλελεύθερος” Κύπρου 28-6-2020.
Μαρίνος, Γ.Π. & Petrascheck, W.E.,1956: Λαύριο. Γεωλογικαί και Γεωφυσικαί Μελέται, Τόμος IV, Νο. 1. Ινστιτούτο Γεωλογίας και Ερευνών Υπεδάφους, Αθήνα, 247 σελ.
Μέλφος, Β., 2018: Λαύριο: βγαλμένο από τα έγκατα της γης. Ελληνικό Πανόραμα Τεύχος 117.
Morin, D., Herbach, R. and Rosenthal, P.,2012: The Laurion shafts, Greece: ventilation systems and mining technology in antiquity. Historical Metallurgy 46(1) 2012 9–18 p
Μπίτζιος Δ., 2020: Παρουσίαση: Εντυπώσεις από ένα οδοιπορικό στο Αρχαίο και νεότερο Μεταλλευτικό Λαύριο .Γιατί θα πρέπει να επισκεφθείτε το Λαύριο. https://drive.google.com/open?id=1qd9vCYk77jMCCHhCns_W95qXlncJj3Qe
Οικονομάκου, Μ., 1996: Αρχαία Λαυρεωτική. Η μακραίωνη ιστορία των πέντε Δήμων και ο ρόλος των μεταλλείων. Η Καθημερινή Επτά ημέρες αφιέρωμα, 6-7 Ιανουαρίου 1996. Επιμέλεια Ε. Τραίου.
Skarpelis, N., 2007: The Lavrion deposit (SE Attica, Greece): Geology, mineralogy and minor elements chemistry.N.Jb.Miner.Abh.2007, Vol.183/3, 227–249p.
Τζεφέρης, Π., 2010: Μεταλλευτική Περιήγηση http://www.oryktosploutos.net/2010/05/blog–post.html
Τζεφέρης . Π., & Μπίτζιος, Δ., 2019: Το Λαύριο ως ορόσημο της γεω-μεταλλευτικής βιομηχανικής κληρονομιάς του τόπου μας . Διεθνής Επιστημονική Συνάντηση ICOMOS 29-30-11-2019.
Τσάϊμου, Κ., 2015: Λόγος και εικόνα – Η αρχαία μεταλλευτική και μεταλλουργία, 70 σελ., Αθήνα.
UNESCO, 2017: The Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention.https://whc.unesco.org/en/guidelines/
