Η ανέγερση επιτύμβιων μνημείων προς τιμήν των αφανών ηρώων των πολέμων αποτελεί παράδοση με βαθιές ρίζες στην αρχαιότητα. Από τα κενοτάφια που φιλοξενούσαν τελετές και θυσίες μέχρι τα σύγχρονα μνημεία, η ανάγκη για απόδοση τιμών στους πεσόντες παραμένει αναλλοίωτη στον χρόνο.
Είναι ευρέως γνωστό ότι το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στην Αθήνα δεσπόζει ως το σημαντικότερο σύμβολο τιμής στους πεσόντες της Ελλάδας. Ωστόσο, λίγοι γνωρίζουν ότι το πρώτο ηρώο που κατασκευάστηκε στον ελλαδικό χώρο μετά την απελευθέρωση από την οθωμανική κυριαρχία δεν βρισκόταν στην πρωτεύουσα, αλλά στην Ερμούπολη της Σύρου. Η ιδέα για την ανέγερσή του γεννήθηκε το 1858, όταν ο δημογέροντας του νησιού, Ζαννής Βούρος, πρότεινε στον τότε δήμαρχο, Αμβρόσιο Δαμαλά, τη δημιουργία ενός μνημείου προς τιμήν των αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Παρόλο που το αίτημα ξεχάστηκε για περισσότερο από δύο δεκαετίες, επανήλθε το 1880 και βρήκε τον εκφραστή του στο πρόσωπο του γλύπτη Γεώργιου Βιτάλη, ο οποίος ανέλαβε την κατασκευή του.
Το μνημείο, που ολοκληρώθηκε το 1887, αποτελεί εξαιρετικό δείγμα νεοκλασικής γλυπτικής. Στο κέντρο του δεσπόζει μια ημίγυμνη γυναικεία μορφή, η οποία, γυρισμένη με την πλάτη στον κόσμο, χαράζει πάνω στη μαρμάρινη στήλη ένα σύντομο επιτύμβιο επίγραμμα για τους Συριανούς αγωνιστές που θυσιάστηκαν για την ελευθερία. Ωστόσο, το στοιχείο που κυριαρχεί στο έργο είναι ένα λιοντάρι, λαξευμένο από πεντελικό μάρμαρο, το οποίο, σύμφωνα με τον γλύπτη, συμβολίζει «την Ελλήνων ανδρεία ηρεμούσαν».
Το πεντελικό μάρμαρο, υλικό γνωστό από την αρχαιότητα, έχει χρησιμοποιηθεί σε εμβληματικά μνημεία, όπως ο Παρθενώνας. Η επιλογή του για το ηρώο της Σύρου δεν ήταν τυχαία: η λευκή του απόχρωση με τις ελαφρώς χρυσίζουσες ανταύγειες όταν το διαπερνά το φως του ήλιου προσδίδει στο γλυπτό μια αίσθηση αιωνιότητας και μεγαλείου, ενισχύοντας το συμβολικό του χαρακτήρα. Η λεπτομερής κατεργασία του μαρμάρου από τον Βιτάλη αναδεικνύει την υφή και τη δύναμη της μορφής, καθιστώντας το μνημείο ένα από τα σημαντικότερα δείγματα της γλυπτικής τέχνης του 19ου αιώνα στην Ελλάδα.
Παρά τις αλλαγές θέσης που υπέστη το μνημείο στο πέρασμα των χρόνων, σήμερα φιλοξενείται στον Ναό του Αγίου Νικολάου, όπου συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς για την ιστορική μνήμη του νησιού. Το έργο αυτό, με το πεντελικό μάρμαρο να κυριαρχεί στη σύνθεσή του, αποδεικνύει ότι η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει ως φορέας της ιστορικής συνέχειας, διατηρώντας ζωντανή την τιμή και τη μνήμη των ηρώων του έθνους.
