Ακτίτης Πειραϊκός Λίθος – Τα Λατομεία της Πειραϊκής

Με την ίδρυση του Δήμου Πειραιά και μετέπειτα οι Πειραιώτες τα αποκαλούσαν τα «αγκωνάρια» της Πειραϊκής. Κι αυτό όχι τυχαίως διότι για πολλά χρόνια ήταν γνωστό ότι κατά μήκος της Πειραϊκής ακτής μπορούσες να εξάγεις «βράχια» και πέτρες οικοδομών, είτε με άδεια, είτε άνευ αδείας αρμοδίας Αρχής. Γνωστά δε τα «Λατομεία» της Πειραϊκής που λειτουργούσαν μέχρι και την δεκαετία του ’50 κατατρώγοντας στην ουσία τον περίφημο αυτό λίθο και χρησιμοποιώντας τον για οιανδήποτε κατασκευή στο όνομα του κέρδους.

Η τακτική που ακολουθούσε η πολιτεία ήταν απλή. Χώριζε όλο το μήκος της Πειραϊκής Χερσονήσου με οριζόντιες και κάθετες ζώνες οι οποίες σχημάτιζαν τετράγωνα που έφεραν συγκεκριμένους αριθμούς. Κάθε τέτοιο τετράγωνο το ενοικίαζαν, είτε μεμονωμένα, είτε πολλά μαζί σε κάποιον ιδιώτη με σκοπό την εξόρυξη. Για να καταλάβουμε τον συστηματικό βαθμό καταστροφής των αρχαίων τειχών, που υπάρχουν κατά μήκος της ακτής, αρκεί να σκεφτούμε ότι η ακτή ήταν χωρισμένη σε 150 τέτοια τετράγωνα, που οι εκμεταλλευτές ιδιώτες που τα ενοικίαζαν τα αποκαλούσαν «οικόπεδα». Κάθε οικόπεδο, λοιπόν, ήταν και ένα ξεχωριστό λατομείο. Υπήρχαν εργολάβοι ιδιώτες που ενοικίαζαν ένα ή περισσότερα «οικόπεδα» που απασχολούσαν μέχρι και 60 εργάτες έκαστος. Συχνά οι ενοικιαστές ιδιώτες έμπαιναν ο ένας στην ζώνη ενοικίασης του άλλου και η προσφυγή στα δικαστήρια ήταν δεδομένη.

Η εξόρυξη γινόταν με φουρνέλα, ενώ από την ανυπαρξία εποπτικού ελέγχου, διαμελίζονταν μαζί με τα αγκωνάρια (κομμάτια ακτίτη λίθου) και πολλά αρχαία κομμάτια των τειχών, τα οποία επίσης πωλούνταν προς οικοδομική χρήση. Ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα διαβάζουμε καταχωρήσεις σε εφημερίδες πανελλήνιας κυκλοφορίας, που διαφημίζουν τα «αγκωνάρια» της Πειραϊκής Ακτής. Διαβάζουμε σε εφημερίδα του 1909 σχετική καταχώρηση εργολάβου που πληροφορεί τα εξής:

«Ειδοποιούνται όλοι οι εργολάβοι Αθηνών, Πειραιώς και Φαλήρου καθώς και όλοι εκείνοι οι ιδιώτες που θέλουν να οικοδομήσουν, ότι ενοικίασα από το Δημόσιο περιοχή πρώτης τάξεως στα Λατομεία της Πειραϊκής Χερσονήσου, τα πλησίον της Ναυτικής Σχολής των Δοκίμων, τα οποία λειτουργώ εδώ και εννιά έτη, τα οποία εκμεταλλεύομαι με 60 δικούς μου τεχνίτες. Έχω προς πώληση σε τιμές πολύ λογικές και συνήθεις οποιαδήποτε ποσότητα αγκωναρίων σε όποια ποιότητα και σε όποιες διαστάσεις θέλετε!… Για πληροφορίες απευθυνθείτε στο εν Πειραιεί κατάστημά μου στη οδό Ζαϊμη με αριθμό… Πρόθυμος ο ενοικιαστής και διευθυντής των Λατομείων …..».

Ουσιαστικά η κατάσταση στην πειραϊκή ακτή ήταν ανεξέλεγκτη για πάρα πολλά χρόνια, καθώς όποιος ήθελε, και διέθετε φουρνέλο μπορούσε να εξάγει Πειραϊκό Πέτρωμα. Η πειραϊκή ακτή την εποχή στην οποία αναφερόμαστε ήταν ακόμη ερημική. Από την Έπαυλη του Σκουλούδη μέχρι την Σχολή των Ναυτικών Δοκίμων σπάνια συναντούσες ανθρώπινη παρουσία. Δεδομένου, λοιπόν, της ερημιάς, της ανυπαρξίας ενδιαφέροντος εκ μέρους της οργανωμένης πολιτείας για την προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, αλλά και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι μετά την δύση του ηλίου ουδείς τολμούσε να πλησιάσει την ακτή, που αποτελούσε καταφύγιο ανθρώπων του περιθωρίου, τα σπουδαία πετρώματα του ακτίτη λίθου, εξαντλήθηκαν από την αδιάκοπη εξόρυξη. Η ασυδοσία ήταν τέτοια που όταν δεν εύρισκαν λίθους στην Ακτή, τοποθετούσαν φουρνέλα μέχρι και πάνω στον δρόμο ακόμα και στα λιγοστά σπίτια που είχαν αρχίσει να εμφανίζονται με την δημιουργία της Νέας Καλλίπολης, επάνω από τον Όρμο του Λουβιάρη (δηλαδή πάνω από το Σκαφάκι). Η καταστροφή αυτή συνεχιζόταν αδιάκοπα μέχρι και την δεκαετία του ’50, όταν επί τέλους έγινε αντιληπτό ότι η ιστορία του Πειραιά μετατρεπόταν σε υλικό οικοδομών.

Και στην αρχαιότητα βεβαίως υπήρχαν λατομεία στην περιοχή. Από τα λατομεία αυτά όμως προέκυψαν πολλά από τα μνημεία που προκαλούν παγκόσμιο θαυμασμό μέχρι σήμερα. Για παράδειγμα ο ακτίτης λίθος χρησιμοποιήθηκε από τον Κόνωνα για την οχύρωση του Πειραιά (394 π.Χ.) έπειτα από την καταστροφή του παλαιότερου Θεμιστόκλειου τείχους. Όμως η χρήση του ακτίτη πειραϊκού λίθου στην αρχαιότητα, απέδωσε θαυμαστά μνημεία που αποτέλεσαν επίκεντρο παγκόσμιου θαυμασμού, σε αντίθεση με την κατάχρηση που έγινε στη σύγχρονη εποχή που χρησιμοποιήθηκε για «μπάζα» ή δια δομικό υλικό. Και αν τα λατομεία τελικά σταμάτησαν να εγκληματούν την ιστορία, η κατάσταση δεν βελτιώθηκε γιατί αμέσως με το κλείσιμο, η λεηλασία συνεχίσθηκε με την διαταγή επιχωμάτωσης (μπαζώματος δηλαδή) για εξεύρεση χώρων αναψυχής. Την δεκαετία του ’60 την εξόρυξη αντικατέστησε το μπάζωμα της Ακτής για την κατασκευή βάσεων τραπεζοκαθισμάτων, τεντών και αλουμινοκατασκευών προς τέρψη των θαμώνων τοπικών ουζοκατασκευασμάτων και φρέσκων -κατεψυγμένων θαλασσινών.

Μόλις το 1982 όλη η Ακτή από τον παραλιακό δρόμο μέχρι την θάλασσα χαρακτηρίστηκε μνημείο ιστορικό, αλλά ακόμα και με την απόφαση αυτή τα μαγαζιά που βρίσκονταν επάνω από τον δρόμο συνέχιζαν να μετατρέπονται σε παραλιακά με την τοποθέτηση τραπεζιών στην έναντι της παραλίας πλευρά. Ο χρόνος δεν εξαιρεί φυσικά ούτε τις θαυμάσιες αρχαίες κατασκευές, ειδικά όταν αυτές καταπονούνται για λόγους τουριστικούς, περιβαλλοντολογικούς ή λειτουργικούς, όπως είναι τα αρχαία θέατρα που μέχρι σήμερα λειτουργούν ανεβάζοντας παραστάσεις. Πολλά πετρώματα των κατασκευών αυτών πρέπει να αντικατασταθούν και φυσικά για την αντικατάσταση απαιτείται ο περίφημος ακτίτης πειραϊκός λίθος.

Από πού όμως σήμερα εξάγεται; Μια ελάχιστη ποσότητα που απαιτήθηκε για την συντήρηση του Ωδείου του Ηρώδη του Αττικού, αλλά και του διονυσιακού αρχαίου θεάτρου εξήχθη, όπως μου είπαν, από ένα σημείο που βρίσκεται στον προαύλιο χώρο του «Χατζηκυριάκειου Ορφανοτροφείου». Φυσικά πρόκειται περί πολύ μικρής ποσότητας συγκριτικά με τις απαιτήσεις που υπάρχουν και καθώς διάβασα οι συντηρητές αναγκάσθηκαν να χρησιμοποιήσουν άλλου είδους πέτρωμα.

Ο πολύτιμος ακτίτης πειραϊκός λίθος, κληρονομιά της φύσης στην πόλη μας, στάθηκε πραγματικός πολύτιμος λίθος (πετράδι), που χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση σπουδαίων μνημείων της αρχαιότητας. Αφού λεηλατήθηκε άγρια στο όνομα του κέρδους, μετατράπηκε σε μπάζα οικοδόμησης, εξήχθη απερίσκεπτα στο όνομα του πρόσκαιρου κέρδους. Και δεν είναι δυστυχώς η μοναδική περίπτωση που η ιστορία του Πειραιά μετατρέπεται σε «μπάζα» στο όνομα του κέρδους.